Ένα μέτρο δικαστικής επιείκειας που αποσυμφορεί τις φυλακές, αφήνοντας έργο στις τοπικές κοινωνίες

Η ζωή δεν είναι με όλους επιεικής στα λάθη και στις αναποδιές. Και κατά τα χρόνια της κρίσης στην Ελλάδα ένας μεγάλος αριθμός πολιτών διέβη τον οικονομικό Ρουβίκωνα των χρεών, αντιμετωπίζοντας εκτός από το βίαιο τέλος των επαγγελματικών δραστηριοτήτων του και το ενδεχόμενο της φυλάκισης.

Πηγές:
• Θεοδώρα Αδαμάκη, «Κοινωνική Αρωγή Ενηλίκων. Η εφαρμογή της Κοινωφελούς
ργασίας», στο Έγκλημα και Ποινική Καταστολή σε εποχή κρίσης, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα,
• Υπουργός Δικαιοσύνης Μιχάλης Καλογήρου, απάντηση σε επίκαιρη ερώτηση στη Βουλή (Δευτέρα 29 Οκτωβρίου 2018)

Το ελληνικό ποινικό σύστημα από το 1991 θέσπισε ένα μέτρο εναλλακτικής έκτισης ποινής για όσες καταδίκες είναι μεν μετατρέψιμες σε χρηματική ποινή, όμως ο καταδικασθείς αδυνατεί να πληρώσει. Πρόκειται για την ποινή της κοινωφελούς εργασίας, της άμισθης δηλαδή εργασίας σε έναν μεγάλο αριθμό από δημόσιους φορείς (στην πλειοψηφία τους Δήμοι) που προσφέρεται ως πραγματική ή συμβολική αποζημίωση για τη βλάβη που προκάλεσε ο καταδικασθείς πολίτης.

Ο Δήμος Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης συγκαταλέγεται στους φορείς που έχουν υιοθετήσει ασμένως το πρόγραμμα αυτό του υπουργείου Δικαιοσύνης, προσφέροντας ανάλογες θέσεις εργασίας. Όπως δείχνει ο πίνακας που επιμελήθηκε ο «Δημοσιογράφος», το μέτρο πανελλαδικά ξεκίνησε δειλά κατά τη δεκαετία του 2000 και «απογειώθηκε» κατά τα χρόνια της κρίσης, καθώς σε αυτό προσφεύγουν πλέον πάνω από δύο χιλιάδες πολίτες τον χρόνο.

Στον Δήμο Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης μόνο κατά την τετραετία 2016-19 έχουν απασχοληθεί εκτίοντας ποινή 47 άτομα. Το μέτρο εφαρμόστηκε και από τους τρεις πρώην Δήμους (δηλαδή προ του 2011) όμως δεν κατέστη δυνατό κατά την παρούσα έρευνα να συγκεντρωθούν τα σχετικά στοιχεία. Σύμφωνα με στελέχη της δημοτικής αρχής, πολιτική βούληση της διοίκησης είναι να κάνει κάθε σχετικό αίτημα δεκτό.

Δυστυχώς, σε ένα από τα πρώτα νομοθετήματά της τον Αύγουστο, η νέα κυβέρνηση ανέστειλε στην εφαρμογή του συγκεκριμένου προγράμματος. Όμως οι ιστορίες ανθρώπων που εργάστηκαν για κοινωφελή σκοπό στον Δήμο Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης, τις οποίες συνέλεξε ενδεικτικά ο «Δημοσιογράφος», δείχνουν ότι το μέτρο επιτελεί μια σημαντική και αναντικατάστατη κοινωνική λειτουργία, κρατώντας όσους πέρασαν την κόκκινη γραμμή της δικαιοσύνης στην πλευρά της αξιοπρέπειας και απομακρύνοντάς τους από τον κίνδυνο της περιθωριοποίησης, με μια θετική συμβολή στο κοινωνικό σύνολο.

«Την έκανα, την έφαγα»

Η εμπειρία της στέρησης της ελευθερίας ήταν συνταρακτική για το πρώτο πρόσωπο με το οποίο μίλησε ο «Δημοσιογράφος» που συμβολικά θα αποκαλούμε στο εξής κύριο Κ. Προφυλακίστηκε για μία εβδομάδα ο Κ. μετά από καταδίκη για ακάλυπτες επιταγές. «Είχε φύγει το Τμήμα από τη Βούλα, δεν είχαν χώρο και με πήγαν στο Τμήμα της Ηλιούπολης. Δεν μπορώ να σου περιγράψω. Θα γράψω ένα βιβλίο γι’ αυτό. Μόνο για την εβδομάδα αυτή. Ευτυχώς ήμουν με έναν Αφγανό, αλλά δεν μπορείς να πας καν τουαλέτα. Δεν μπορώ να σου περιγράψω. Δεν έχω λόγια, ντρέπομαι», αναφέρει, εξιστορώντας ότι η περιπέτεια αυτής της κράτησης άφησε σοβαρά ψυχικά τραύματα στην κόρη του.

Όταν ήρθαν οι αποφάσεις του δικαστηρίου, τα διλήμματα έγιναν αμείλικτα. «Οι ποινές συσσωρεύτηκαν. Εγώ ήμουν 68 τότε, με καρδιολογικά προβλήματα. Πώς θα πάω μέσα; Με τους ποινικούς; Να τα πληρώσω, δεν μπορούσα. Η σύνταξη που έχω δεν επαρκεί. Με την κοινωφελή εργασία τα ποινικά μου κομμάτια μπόρεσα και τα εξέτισα στον Δήμο». Οι δικαστές ήταν αυστηροί με τον Κ. «αλλά δίκαιοι», όπως επισημαίνει. Συνολικά του επιβλήθηκαν πάνω από 4.000 ώρες κοινωφελούς εργασίας, ένα χρονικό διάστημα περίπου 25 μηνών 8ωρης καθημερινής εργασίας που το εκτίει με δουλειά στον Δήμο Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης. «Είναι το έγκλημα και η τιμωρία. Την έκανα, την έφαγα. Δεν ήμουν ποτέ βαριεστημένος, με χαρά πήγαινα. Ιδιαίτερα στο χώρο αυτό ο κόσμος έχει μεγάλη αξιοπρέπεια», περιγράφει ο Κ. την εμπειρία του στον Δήμο που την χαρακτηρίζει «πολύ καλή», ενώ θεωρεί ότι προσέφερε πραγματικά στο κοινωνικό σύνολο από αυτό το πόστο: «Όταν διευθύνεις τόσες εταιρείες με εκατοντάδες εργαζόμενους, δεν μπορεί να μην εφαρμόσεις στον Δήμο πέντε πράγματα. Ένιωσα καταξίωση, χαίρομαι όταν προσφέρω. Δεν κορόιδεψα μόνο το κράτος, κάτι έκανα κι εγώ να επανορθώσω».

«Δεν αγανάκτησα ούτε μια στιγμή. Είναι τεράστιο το θέμα της κοινωφελούς. Αν κάνουν το λάθος και την καταργήσουν, θα γεμίσουν τις φυλακές με αξιόλογους, μορφωμένους ανθρώπους πλην άτυχους επαγγελματικά ή επιχειρηματίες και θα τους πάνε με τους ποινικούς, που ο άλλος έχει κάνει 10 ληστείες και έχει σκοτώσει. Τι δουλειά έχω εγώ με αυτούς;», αναρωτιέται. «Είπα ότι αν πάω μέσα, θα την κάνω», αφηγείται εξομολογούμενος ότι η αυτοκτονία ήταν τότε μια επιλογή: «Δεν υπάρχει περίπτωση, από το μπαλκόνι». «Έχασα, πλήρωσα. Όποιος δεν ξέρει να χάνει, πρέπει να πεθαίνει με κάποιο τρόπο. Εγώ επειδή έχω κερδίσει πολλές φορές στη ζωή μου, έχω μάθει και να χάνω», συνοψίζει μια φιλοσοφία ζωής.

«Ήταν σαν φροντιστήριο»

Πηγή:
Δήμος Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης

Ένας τυχαίος τροχονομικός έλεγχος και μια ερήμην καταδίκη για ακάλυπτη επιταγή ενός συνεταίρου του ήταν η αφορμή να καταλήξει στο κρατητήριο ένας άλλος επαγγελματίας που έπεσε έξω, τον οποίο συμβολικά θα ονομάσουμε κύριο Μ. «Αν είσαι εγκληματικό στοιχείο, αν είσαι αυτού του αθλήματος, η φυλακή είναι ένα option που έχεις μπροστά σου, το έχεις στο μυαλό σου», εξηγεί τη δική του εμπειρία ο Μ. που βρέθηκε εντελώς αιφνιδιαστικά αντιμέτωπος με το φάσμα της φυλάκισης και είχε λίγα 24ωρα να λάβει πρωτοβουλίες και αποφάσεις, ενώ βρισκόταν πίσω από τα κάγκελα.

Όπως οι περισσότεροι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, δεν το γνώριζε εκ των προτέρων αλλά ενημερώθηκε για τη δυνατότητα αυτή από τον δικηγόρο του. Οι 480 ώρες κοινωφελούς εργασίας τις οποίες πρόσφερε αντί φυλάκισης ή εξαγοράς στον Δήμο Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης του φάνηκαν ένα απρόσμενο δώρο. «Δεν ήξερα ότι είχε ψηφιστεί κάτι τέτοιο και δούλευε, ρώτησα τον δικηγόρο μου αν γίναμε Αμερική», εξιστορεί σήμερα. «Ήταν σαν να πηγαίνω φροντιστήριο. Κάτι που πρέπει να κάνω για να μην έχω κάποιες συνέπειες. Θεωρώ όμως πολύ βασικό ότι ο συγκεκριμένος Δήμος μεριμνά για το κομμάτι αυτό. Περνάς κάποιες ώρες κάνοντας μία εργασία, χωρίς αυτό να προσβάλλει την προσωπικότητά σου», αναφέρει. Και εξηγεί ότι η κύρια απασχόληση όσων συμμετέχουν στο πρόγραμμα αυτό κοινωφελούς εργασίας εντοπίζεται στο φυτώριο του Δήμου «ένα σημείο που δεν εκτίθεσαι στο κοινό και κάνεις μια δουλειά που είναι ενδιαφέρουσα».

Ο Μ. δηλώνει ευγνώμων και περιγράφει ότι ο Δήμος των 3Β «φροντίζει οι συνθήκες για τους ανθρώπους που περνάνε αυτή τη διαδικασία να είναι τέτοιες ώστε να μπορούν να το κάνουν χωρίς θέματα και ψυχολογικά προβλήματα, σε σχέση με άλλους δήμους που το αντιμετωπίζουν σαν απλή διαδικασία. Υπάρχει μια ευαισθησία στο θέμα».

«Ένιωσα ενεργός πολίτης»

«Το συναίσθημα που σε καταλαμβάνει, εφόσον διαθέτεις συνείδηση, ιδεολογία, ευαισθησία, είναι ένα συναίσθημα ειλικρινούς προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο», τονίζει η Στυλιανή Μώρου για την εμπειρία της στο πρόγραμμα, 68 ετών σήμερα, που εργάστηκε ήδη 240 ώρες στη Δημοτική Αστυνομία Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης, καλύπτοντας μεταξύ άλλων κενά για τις θερινές άδειες των μόνιμων υπαλλήλων. «Νιώθω ότι προσέφερα στο κοινωνικό σύνολο ό,τι μπορούσα, βοήθησα το κράτος αλλά και την τοπική κοινωνία. Όλοι, υπάλληλοι του Δήμου αλλά και πολίτες έμειναν ευχαριστημένοι από την εργασία μου. Νιώθω ότι προσέφερα στους συμπατριώτες μου, κάτι που δεν θα μπορούσα να κάνω αν ήμουν κλεισμένη σε ένα κελί φυλακής. Και ταυτόχρονα ένιωσα ότι είμαι ενεργός πολίτης και όχι ένα άδειο πουκάμισο», συμπληρώνει.

Και η δική της διαδρομή στη ζωή πέρασε από μια εταιρεία που κατέρρευσε στη δίνη της φούσκας του χρηματιστηρίου, από ακάλυπτες επιταγές πελατών. «Ξέρετε ο κάθε άνθρωπος έχει ένα τελευταίο σκαλοπάτι αξιοπρέπειας, κάτω από το οποίο αρνείται συνειδητά να οπισθοχωρήσει», λέει σήμερα. Παρέμεινε εκεί με σθένος, παρόλο που η ελληνική κοινωνία δεν είναι όσο ανοιχτή πιστεύουν οι περισσότεροι: «Με λύπη μου έχω διαπιστώσει ότι στη χώρα μας υπάρχει ένας ιδιότυπος ρατσισμός απέναντι στα άτομα που έχουν εμπλοκή με τη δικαιοσύνη. Άσχετα αν φταις ή όχι, άσχετα αν το παράπτωμά σου είναι τυπικό και όχι ουσιαστικό, άσχετα αν έχεις εκτίσει την ποινή σου προσφέροντας στο κοινωνικό σύνολο, οι συμπατριώτες μας δεν ενδιαφέρονται να μάθουν τον λόγο που δικάστηκες. Σαν αποτέλεσμα οδηγούνται στην εύκολη λύση να σε περιθωριοποιήσουν», αναφέρει η κυρία Μώρου.

Σχολιάζοντας το μέτρο της κοινωφελούς εργασίας τονίζει: «Είναι η μοναδική λύση, η πιο ανθρώπινη, η πιο ευαίσθητη, η πιο λογική, η πιο δημιουργική, η πιο επωφελής. Και ταυτόχρονα η μοναδική διέξοδος για τον ίδιο τον καταδικασθέντα, δίκαια ή άδικα δεν το εξετάζω, να νιώσει ζωντανός άνθρωπος, να νιώσει πολίτης, να νιώσει ότι συμμετέχει στη ζωή, να νιώσει τέλος ότι προσφέρει και βοηθάει τους συνανθρώπους του». Γι’ αυτό και κατά τη γνώμη της «είναι ένας απόλυτα πετυχημένος θεσμός, ο οποίος πρέπει να επεκταθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα και σε εύρος αδικημάτων», συμπληρώνοντας φυσικά ότι «δεν μιλάω για εν ψυχρώ δολοφόνους, για εμπόρους ναρκωτικών ή για διακινητές ανθρωπίνων ψυχών ή για παιδεραστές».

Αναστολή του μέτρου

Πηγή:
Υπουργείο Δικαιοσύνης
Μήνας αναφοράς: Σεπτέμβριος 2019

Όπως αναφέρει στο κλασικό έργο του Ποινολογία (εκδόσεις Σάκκουλα), ο ομότιμος καθηγητής Ποινικού Δικαίου του ΑΠΘ και πρώην υπουργός Δικαιοσύνης, Νίκος Παρασκευόπουλος, στόχος της ποινής κοινωφελούς εργασίας «είναι η αντικατάσταση υπό προϋποθέσεις των βραχυχρόνιων περιοριστικών της ελευθερίας ποινών με αποτέλεσμα την αποσυμφόρηση των καταστημάτων κρατήσεως και κυρίως την άσκηση μιας περισσότερο δίκαιης και αποτελεσματικής σωφρονιστικής πολιτικής, γιατί είναι γεγονός ότι ελάχιστα εξυπηρετεί αυτούς τους στόχους η επί βραχύ χρονικό διάστημα παραμονή σε καταστήματα κρατήσεως, ενώ το ευεργέτημα της μετατροπής της ποινής σε χρηματική είναι χωρίς αντικείμενο για τους οικονομικά ασθενείς πολίτες».

Πάντως, με έναν αιφνιδιαστικό τρόπο, η νέα κυβέρνηση ανέστειλε το μέτρο χωρίς να διευκρινίσει πότε θα επανέλθει, με το άρθρο 98 του νόμου 4623/2019 που ψηφίστηκε τον Αύγουστο. Στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου αναφέρεται: «Η αναστολή αυτή επιβάλλεται για να υπάρξει καλύτερη προετοιμασία των σχετικών διαδικασιών καθώς και διαβούλευση με τους αρμόδιους φορείς για την αποτελεσματικότερη εφαρμογή του νόμου».

Για το θέμα ερωτήθηκε σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ ο υπουργός Δικαιοσύνης Κώστας Τσιάρας, ο οποίος απάντησε: «Δεν καταργούμε την κοινωφελή εργασία, το ξεκαθαρίζω. Αναστέλλουμε προς το παρόν και για μικρό χρονικό διάστημα το μέτρο». Αναφερόμενος στις αιτίες της απόφασης αυτής τόνισε ότι «για άλλη μια φορά η προηγούμενη κυβέρνηση με την προχειρότητα που νομοθέτησε στον νέο Ποινικό Κώδικα δεν φρόντισε ούτε να διασφαλίσει τις συνθήκες ούτε να προβλέψει ενδεχομένως κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις οι οποίες σε ένα μεγάλο βαθμό θα διασφάλιζαν τη λειτουργία του συγκεκριμένου μέτρου».

Στην προοπτική της κατάργησης της κοινωφελούς εργασίας αντέδρασε έντονα η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Χαρακτήρισε την αναστολή του μέτρου «μείζονα οπισθοχώρηση» και υπογράμμισε ότι «με την ουσιαστική κατάργησή του η Ελλάδα θα γίνει η μόνη ίσως ευρωπαϊκή χώρα που δεν διαθέτει εναλλακτικό της στέρησης της ελευθερίας τρόπο έκτισης της ποινής».

Στο θέμα τοποθετήθηκε και η Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδας που με επιστολή της στον υπουργό Δικαιοσύνης τόνισε ότι «εδώ και χρόνια ένα μεγάλο ποσοστό δήμων υλοποιεί το σχετικό μέτρο με θετικά αποτελέσματα, συμβάλλοντας στην κοινωνική επανένταξη των πολιτών που κάνουν χρήση της κοινωφελούς εργασίας. Επιπλέον και οι δήμοι επωφελούνται καθώς καλύπτουν ανάγκες σε σημαντικές δομές τους», προσθέτοντας ότι «η τοπική αυτοδιοίκηση πρώτου βαθμού μπορεί με τις κατάλληλες νομοθετικές παρεμβάσεις και τη συστηματική συνεργασία με την κεντρική διοίκηση να διαμορφώσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις σύμφωνα με τις οποίες θα μπορούν να απασχοληθούν στις δημοτικές δομές ακόμα περισσότεροι πολίτες που έχουν ενταχθεί στο μέτρο της Κοινωφελούς Εργασίας ως εναλλακτική έκτιση ποινής».