Success story
Ένας προβληματισμός με αφορμή τις ιδέες για την κοινωνία της πειθαρχίας (Φουκώ) και την σύγχρονη κοινωνία της θετικότητας και της επίδοσης (Μπιουνγκ Τσουλ Χαν)
Γράφει η Ροζίτα Χριστοφιδέλλη*
Πώς η κοινωνία της επίδοσης δημιουργεί τους σκλάβους του εαυτού και της αυτό-εκμετάλλευσης; Όσο παράδοξο και αν ακούγεται, η υπέρ δραστηριότητα δύναται να αποτελεί μια παθητική μορφή άκριτης διεκπεραίωσης, η οποία στερεί την ελεύθερη δράση ή ακόμη και την ηθελημένη αδράνεια. Η εποχή της θετικότητας, την οποία διανύουν οι σύγχρονες κοινωνίες, επιβάλλει μία αδιάκοπη ενεργητικότητα με την παραγωγή έργου. Κάτι τέτοιο μπορεί, βέβαια, να οδηγεί σε μία ζωή δίχως κενά, στερεί όμως την δυνατότητα αναστοχασμού και ενός βίου που δεν περιλαμβάνει την δυνατότητα της ανοιχτής συνομιλίας με τον εαυτό και τα πράγματα.
Μέσα στους φρενήρεις ρυθμούς της σύγχρονης εποχής, όπου όλοι μοιάζουν να αναζητούν μία πλήρωση, την επιβεβαίωση έστω, ότι όσα κάνουν ή έχουν καταφέρει είναι αρκετά, η κατανάλωση της ζωής, των εμπειριών, το επιτακτικό αίτημα της αυτο-ικανοποιήσης, αλλά και η τεχνητή αυτοπραγμάτωση, οδηγούν τον άνθρωπο προς λάθος κατεύθυνση.
Στη σύγχρονη εποχή κάθε τι που αποφέρει χρήματα νομιμοποιείται και γίνεται αποδεκτό, σχεδόν αυτόματα. Κάθε ενέργεια που εξασφαλίζει την «επιτυχία» και προσδίδει κύρος είναι επίσης πέρα από αποδεκτή, σχεδόν επιβεβλημένη. Οι νέοι και τα παιδιά σήμερα γαλουχούνται με γνώμονα την επίδοση και την επιτυχία. Το επικίνδυνο σε αυτό είναι ότι μοιάζει σωστό, καθώς επικαλύπτεται από ένα ρεύμα θετικότητας το οποίο χαρακτηρίζει την εποχή μας εν γένει. Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει και αναπτύσσεται μπροστά σε έναν καθρέφτη αυτοπραγμάτωσης, κάτι το οποίο βέβαια αποτυπώνεται και από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Παρόλα αυτά, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν ζει πραγματικά, αντιθέτως, καθιστά τον εαυτό του ένα υποκείμενο του οποίου «χτίζει» την εικόνα, με στόχο τον θαυμασμό και την αυτό-εκπλήρωση, διαμέσου ενός βλέμματος το οποίο ανήκει, θεωρητικά, στον Άλλο, αλλά δεν είναι άλλο από το δικό του ναρκισσιστικό βλέμμα. Η ζωή γίνεται μία αρένα εκπλήρωσης επιθυμιών και απόκτησης προσόντων – έτσι όπως ο κάθε ένας εικάζει ότι ορίζεται η επιτυχία από τους πολλούς. Έτσι, απασχολημένος και απόλυτα βέβαιος πώς έχει πάρει τη σωστή κατεύθυνση ως προς τις επιλογές του, ο σύγχρονος άνθρωπος νομιμοποιεί τις εξαντλητικές κούρσες αυτοπραγμάτωσης στο βωμό της ψευδο-επιτυχίας και της ψευδο-εκπλήρωσης. Δουλεύει εξαντλητικά, καταναλώνει – όχι μόνο υλικά αγαθά, αλλά και εμπειρίες, ανθρώπους, γνώση, ψυχαγωγία. Αλλά δεν ζει.
Είναι μεν ο σκηνοθέτης της ζωής του, αλλά δεν είναι ο πρωταγωνιστής. Στην θέση του πρωταγωνιστή βρίσκεται αυτό το υποκείμενο που εκτελεί πειθήνια και που μπορούν να θαυμάσουν οι άλλοι και μέσα από τα μάτια τους και ο ίδιος. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν κοντοστέκεται για να αναζητήσει το νόημα, να αφουγκραστεί τον εαυτό του. Θεωρεί πώς το κατέχει ήδη και έτσι κάπως το προσπερνά. Αλλά εν τω προκειμένω, το νόημα έχει αντικατασταθεί από όλες εκείνες τις κοινωνικές επιταγές που επιβάλλουν έναν εαυτό δυνατό και ανεξάρτητο, αυτάρκη, λαμπερό και επιτυχημένο. Έναν εαυτό αξιοζήλευτο ακόμη και από τον ίδιο του τον εαυτό. Στο πίσω μέρος, όμως, της selfie βρίσκεται το χέρι του σκηνοθέτη και το έργο είναι γραμμένο από τους άλλους – τους πολλούς.
Ο άνθρωπος αδυνατεί να εντάξει στον βίο του οποιαδήποτε έκφανση αρνητικότητας και ενοχοποιεί την μη εκπλήρωση του ιδεώδους που έχει κατασκευάσει, κάτω από τις κοινωνικές επιταγές. Δαιμονοποιεί κάθε παραστράτημα από την οδό της επιτυχίας και απαρνείται την ανθρωπινότητά του και όσα αυτή εμπεριέχει. Με άλλα λόγια δεν διάγει έναν πλήρη βίο στον οποίο ανήκουν και οι αποτυχίες, η δυσαρέσκεια, η αρρώστια, η αγωνία. Χαίρεται μεν τις χαρές του, αλλά δεν λυπάται τις λύπες του. Σαν να επιθυμεί έναν ουρανό που του χρωστά μόνο λιακάδες και κάθε σύννεφο να είναι απλά ένας ανεπιθύμητος επισκέπτης που απειλεί με βροχή. Ένας εχθρός που απειλεί τις «αιώνιες λιακάδες» που ονειρεύεται και οφείλει να ζήσει. Ένας τέτοιος βίος είναι ένας βίος ακρωτηριασμένος. Στο φαινόμενο της ζωής, όμως, ανήκουν όλα. Μια ζωή δίχως κενά και σκιές δεν είναι μια καλή ζωή. Είναι μισή ζωή. Η δυνατότητα του ανθρώπου να στέκεται και να συνομιλεί με τα σκοτάδια του, να αντέχει την αιώρηση στο αβέβαιο δεν είναι μεν εύκολο, δύναται, όμως, να είναι η χρυσή οδός προς ένα γαλήνιο άφημα που επιτρέπει στον άνθρωπο να ζήσει έναν πλήρη και πραγματικά πλούσιο βίο που μπορεί να εμπεριέχει, πρωτίστως, την ανθρωπινότητά και ό,τι αυτή σημαίνει.
Το παρόν κείμενο είναι προϊόν μιας πρόσκλησης για συνομιλία με την τοπική κοινωνία στην οποία κατοικώ και δραστηριοποιούμαι ως ψυχοθεραπεύτρια και αναλύτρια. Φιλοδοξεί να προτρέψει σε ένα διάλογο με τον εαυτό μας και τον Άλλο και να συμβάλλει στην δημιουργία μιας άλλης οπτικής, αντίθετης με τις κοινωνικές επιταγές, οι οποίες συχνά εγκλωβίζουν και αποπροσανατολίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο. Η εποχή της επίδοσης και του success story που ποτέ δεν έρχεται στο σύγχρονο άνθρωπο, αλλά συμβαίνει σε όλους γύρω του, είναι μία χίμαιρα, όσο τουλάχιστον γίνεται αυτοσκοπός. Υπάρχουν και άλλες δυνατότητες.
* Η Ροζίτα Χριστοφιδέλλη είναι αναπτυξιακή ψυχολόγος – ψυχοθεραπευτρια, Dasein-αναλύτρια, rositachristof@gmail.com