Ζούμε σε συνθήκες υπερπληροφόρησης, όπου τα σύνορα μεταξύ της ενημέρωσης και της στρατηγικής επικοινωνίας είναι δυσδιάκριτα. Την ίδια στιγμή όμως, η μελέτη των μέσων και του μιντιακού φαινομένου έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο όπου όλες οι τεχνικές χειραγώγησης μπορούν να αποκαλυφθούν. Έναν χρηστικό οδηγό επιβίωσης μέσα σε ένα χαώδες τοπίο όπου βασιλεύει η παραπλάνηση έγραψε ο έμπειρος δημοσιογράφος Άρης Χατζηστεφάνου στο νέο του βιβλίο Προπαγάνδα & Παραπληροφόρηση που στους λίγους μήνες που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος ήδη έχει σημειώσει μια τεράστια επιτυχία.
Χαρακτηριστικό του πολύ αναλυτικού αυτού δοκιμίου των 360 σελίδων είναι η ρέουσα αφήγηση του ρεπορτάζ που χειρίζεται σύνθετες έννοιες της επικοινωνίας με κατανοητό τρόπο και τα πληθωρικά παραδείγματα από τη διεθνή αλλά και την ελληνική επικαιρότητα. Μέσα από τα παραδείγματα αυτά, ο συγγραφέας παίρνει θέση και σε μια μεγάλη σειρά από αμφιλεγόμενα θέματα στις ειδήσεις: Από τις περιπτώσεις αυθαιρεσίας της ΕΛΑΣ και την αραβοϊσραηλινή διαρκή διένεξη μέχρι την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ.
Από τη γενικευμένη δυσπιστία έναντι των media
στην ερμηνεία των φαινομένων με επιχειρήματα και θεωρία
Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθεται ένας συνοπτικός πίνακας οδηγιών (στη λογική των διαδικτυακών «hacks») που φιλοδοξούν να εμφυσήσουν στο ελληνικό κοινό μια μελετημένη και τεκμηριωμένη εκδοχή της καχυποψίας που ήδη χαρακτηρίζει τους καταναλωτές ειδήσεων σήμερα. Η γενικευμένη δυσπιστία έναντι των ΜΜΕ, που πολλές φορές διολισθαίνει σε μια άκριτη συνωμοσιολογία, επιχειρείται στο βιβλίο να αποκτήσει στέρεα ερείσματα στην πραγματικότητα με επιχειρήματα και ερμηνεία.
Επίσης, κάθε κεφάλαιο συνδέεται με την ιστοσελίδα του βιβλίου, όπου τα παραδείγματα προπαγάνδας που αναλύονται τεκμηριώνονται καλύτερα και εμπλουτίζονται. Όπως αναφέρεται εισαγωγικά, η ιστοσελίδα αυτή στοχεύει «να λειτουργήσει σαν ένα παρατηρητήριο της λειτουργίας των ΜΜΕ» στο οποίο οι αναγνώστες μπορούν να δίνουν ανατροφοδότηση.
Αποκωδικοποίηση εκλογικών μηνυμάτων
Επιστρέφοντας στο βιβλίο, έχει ασφαλώς μεγάλο ενδιαφέρον να διαβάζεται σε μια εκλογική περίοδο, όπου τα σύνορα μεταξύ διαφήμισης και δημοσιογραφίας γίνονται πολύ λεπτά. Μια πολύ επίκαιρη ανάλυση του Άρη Χατζηστεφάνου αφορά τη διάκριση μεταξύ «κερδισμένης» και «πληρωμένης» (earned media, paid media) προβολής στα ΜΜΕ. Σε αντιδιαστολή με τον αγορασμένο (paid) χώρο και χρόνο στα μέσα, η προβολή που κερδίζει ένας υποψήφιος ή μια ιδέα στα μέσα ενημέρωσης (earned) ακόμη και ως αντικείμενο αρνητικού σχολιασμού, αποτελεί μετρήσιμο μέγεθος που στην αμερικανική αγορά αποτιμάται σε δολάρια και που οι διαφημιστές θεωρούν ως την πιο αξιόπιστη μέθοδο προβολής. Τέτοια περίπτωση αναφέρεται ότι είναι ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, που μονοπώλησε το ενδιαφέρον φιλικών και εχθρικών μέσων χωρίς να έχει αγοράσει το χρόνο αυτό.
Μπορεί κανείς να κάνει μια αναλογία με την σύγχρονη ελληνική πολιτική πραγματικότητα, όπου το κόμμα «Νίκη» μετά την απότομη είσοδό του στο εκλογικό προσκήνιο απέκτησε μια απίστευτη έκταση «κερδισμένης προβολής» ως αντικείμενο σχολιασμού. Παλαιότερο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η Χρυσή Αυγή, ένα μόρφωμα που είχε δυσανάλογα μεγάλη παρουσία στο δημόσιο λόγο σε σχέση με το πολιτικό του μέγεθος. Επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι ακούσια πολλές φορές, δημοσιογράφοι και μέσα μεγεθύνουν περιθωριακές απόψεις.
Εύστοχη επίσης και επίκαιρη είναι η αναφορά του βιβλίου στις διάφορες λογικές πλάνες που διανθίζουν τον δημόσιο πολιτικό διάλογο στα τηλεοπτικά πάνελ αλλά και τις διαφημίσεις. Ο Άρης Χατζηστεφάνου ξεχωρίζει την «πλάνη του αχυρανθρώπου» ως κυρίαρχη στην ελληνική πολιτική πρακτική: Ο πολιτικός πρώτα ανασκευάζει και διαστρέφει τα λεγόμενα του αντιπάλου του και έπειτα επιτίθεται σε αυτά που εκείνος ποτέ δεν είπε ή σε μια υπεραπλουστευμένη ή υπερβολική εκδοχή τους. Επιτίθεται έτσι σε έναν «αχυράνθρωπο» που κατασκεύασε και όχι στον πραγματικό του στόχο.
Πώς να λες ψέματα με στατιστική
Ένα ενδιαφέρον κομμάτι του Προπαγάνδα & Παραπληροφόρηση αποτελούν τα κεφάλαια για τα ψέματα της στατιστικής και των γραφιστικών απεικονίσεων που εμφανίζονται στις ειδήσεις διαστρέφοντας την πραγματικότητα και δημιουργώντας ψευδείς εντυπώσεις. Ο Άρης Χατζηστεφάνου σταχυολογεί τις πιο συχνές αλλά πάντα περίτεχνες τεχνικές χειραγώγησης του κοινού που φέρουν τον επιστημονικό μανδύα της στατιστικής και των αριθμών, ενώ παραθέτει μια σειρά από εξόφθαλμες περιπτώσεις παραπλάνησης σε διεθνή αλλά και ελληνικά μέσα με τη χρήση γραφημάτων. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι η θέση του συγγραφέα δεν είναι προκατειλημμένη ως προς τα κίνητρα δημοσιογράφων και εταιρειών ΜΜΕ: Αποδέχεται το ρόλο του λάθους και της άγνοιας και ελέγχει κάθε παράδειγμα για την περίπτωση της εσκεμμένης διαστρέβλωσης.
Πρωτότυπη επίσης συμβολή του βιβλίου είναι η ανάλυση για τις τεχνικές «ξεπλύματος» της φήμης που χρησιμοποιούν εταιρείες προκειμένου να καλύψουν με θετική δημοσιότητα και καλοπληρωμένες εκστρατείες δημοσίων σχέσεων δραστηριότητές τους που είναι καταδικαστέες. Ξεχωρίζουν τα παραδείγματα του «πράσινου» ξεπλύματος για περιπτώσεις περιβαλλοντικών εγκλημάτων και «ροζ» ξεπλύματος για τις χώρες που καταπατούν συστηματικά ατομικές ελευθερίες.