Η διαφορετικότητα του Εβραίου στην ιστορία και την τέχνη

Μπορεί η ιστορία του Ολοκαυτώματος των Εβραίων από τους ναζί να ανήκει σε ένα παρελθόν που η συντριπτική πλειονότητα της ανθρωπότητας έχει καταδικάσει ως το υπέρτατο κακό, αλλά στοιχεία του μηχανισμού που οδήγησε στην περιθωριοποίηση και συλλογική ενοχοποίηση μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων είναι και ήταν πάντα παρόντα στη συνείδηση των κοινωνιών. Η κλασική μελέτη της Φραγκίσης Αμπατζοπούλου, Ο Άλλος εν διωγμώ, με τον εύγλωττο υπότιτλο «η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο» που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε νέα αναθεωρημένη έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, επαναφέρει μια συζήτηση που δεν πρέπει να ξεχαστεί, ούτε να περιοριστεί σε έναν ακαδημαϊκό κύκλο.

Η συγγραφέας που σήμερα είναι ομότιμη καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ και μεταξύ άλλων διακρίσεων έχει λάβει το 2018 το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Γραμμάτων για το σύνολο του έργου της, κάνει μια εντυπωσιακά εναργή διεπιστημονική προσέγγιση στο πρόβλημα του διχασμού των κοινωνιών στο «εμείς» και στο «οι άλλοι» και στον διωγμό, συμβολικό ή πραγματικό, που επιφυλάσσει η πλειοψηφία στους εκπροσώπους της ετερότητας.

Πριν αναρωτηθούμε τι έχει σήμερα να μας πει το Ολοκαύτωμα των Εβραίων πέρα από την ιστορική γνώση, ας αναζητήσουμε στην καθημερινότητα τα στερεότυπα με βάση τα οποία «διαβάζουμε» και ερμηνεύουμε άγνωστους σε μας ανθρώπους, αποδίδοντάς τους γενικευτικά υποτιμητικά χαρακτηριστικά. Οι ρομά, τα διεμφυλικά άτομα, οι μετανάστες αλλά και μικρότερες διακριτές ομάδες ατόμων που μοιράζονται κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαφέρουν από αυτά της πλειονότητας στη χώρα μας, συγκροτούν τον Άλλο που υπό προϋποθέσεις μπορεί να υποστεί κάποιας μορφής διωγμό. Η αποκάλυψη του μηχανισμού της «αποδιοπόμπησης» όπως αναλύει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, της τελετουργίας δηλαδή του αποδιοπομπαίου τράγου και της εξιλαστήριας θυσίας του, υψώνει έναν καθρέφτη που μπορεί να φέρει στην επιφάνεια της αντανάκλασης κοινές κρυμμένες καθημερινές αντιλήψεις και πρακτικές.  

Το βιβλίο της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου επιτελεί πολλαπλές λειτουργίες.

Προσεγγίζει τη δαιμονοποίηση των Εβραίων από ιστορική σκοπιά, φωτίζοντας όχι μόνο τα καθοριστικά στιγμιότυπα της ιστορίας, αλλά και τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που ενεργοποιήθηκαν για να καταλήξουν οι χριστιανικοί κυρίως πληθυσμοί της Ευρώπης σε μια παγιωμένη εχθρότητα απέναντί τους.

Έπειτα, το βιβλίο συνιστά μια εξαιρετική εργασία συγκριτικής γραμματολογίας η οποία, καθώς η συγγραφέας παρουσιάζει ευσύνοπτα και απλά τα αναλυτικά της εργαλεία, συνιστά ταυτόχρονα και μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή στη σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας αλλά και σε άλλους επιστημονικούς τομείς, όπως η σημειολογία.

Και τέλος, η εργασία αυτή αποτελεί ένα υπόδειγμα κριτικού λόγου για τα έργα τέχνης (λογοτεχνία και κινηματογράφο), με πρωτότυπα ερμηνευτικά εργαλεία και διεισδυτική ματιά. 

Ένα από τα ενδιαφέροντα σημεία στην ανάλυση της συγγραφέα είναι η ασάφεια και αοριστία με την οποία μπορεί κανείς να απαντήσει στο ερώτημα «ποια είναι η διαφορά του Εβραίου;».

Η εθνικότητα ισχύει μόνο για τους πολίτες του Ισραήλ. Το θρήσκευμα πάλι είναι σχετικό κριτήριο, καθώς ειδικά στο παρελθόν αλλά και σήμερα πολλοί Εβραίοι ήταν άθεοι ή ακόμη και βαπτίζονταν χριστιανοί. Κατά τη διάρκεια άλλωστε του και 19ου και 20ού αιώνα πολλές εβραϊκές κοινότητες μόχθησαν για να αφομοιωθούν πολιτιστικά και κοινωνικά με τους κυρίαρχους πληθυσμούς. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό για να σβήσει τα στερεότυπα και το μίσος.

Για το λόγο αυτό, όπως αναλύει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου τον 19ο αιώνα «η εχθρότητα κατά των Εβραίων στηρίχθηκε σε επιστημονική βάση την οποία προσέφερε η φυλετική ψευδοεπιστημονική θεωρία κατά την οποία τα άτομα σημιτικής καταγωγής ανήκουν σε μια κατώτερη φυλή». Θεωρίες που έχουν διαψευσθεί καταθλιπτικά από τη σύγχρονη βιολογία και όμως επιβιώνουν ακόμα.