Ημερίδα του Δήμου Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης και της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων για το 1821

Δεν υπάρχει πιο εύστοχη απόδοση τιμής σε ένα γεγονός κορυφαίας ιστορικής σημασίας, όπως η επανάσταση του 1821, από την επιστημονική εμβάθυνση της γνώσης μας γι’ αυτό και την κοινοποίησή της στη νέα γενιά. Η πρωτοβουλία του Δήμου Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης να μην περιοριστεί σε τυπικούς εορτασμούς για την επέτειο των 200 χρόνων της εθνικής ανεξαρτησίας αλλά αντίθετα να αναδείξει πλευρές των γεγονότων που δεν περιλαμβάνονται στη σχολική ή εγκυκλοπαιδική προσέγγιση του ‘21 αξιοποιώντας μάλιστα το μεγάλο ακαδημαϊκό κεφάλαιο της περιοχής, τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, δεν άφησε μόνο μια πολύ σημαντική παρακαταθήκη γνώσεων αλλά δημιούργησε ταυτόχρονα και ένα μείζον πολιτικό και πνευματικό γεγονός, μέσα σε ένα κλίμα γενικευμένης απραξίας πανελλαδικά σχετικά με τη μεγάλη επέτειο λόγω των συνθηκών της πανδημίας.

Η ημερίδα που είχε τίτλο «Από το Γένος στο Έθνος και το Κράτος των Ελλήνων» το Σάββατο 17 Απριλίου αξιοποίησε την τεχνολογία καταφέρνοντας να συγκεντρώσει ψηφιακά 15 ομιλητές, επιστήμονες και ειδικούς, σε ένα κοινό που δεν περιορίστηκε στους 15 μόλις ευέλπιδες που επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν την εκδήλωση από το αμφιθέατρο της Σχολής, αλλά έφτασε σε περίπου 3.000 διαδικτυακούς θεατές κατά την πρώτη εβδομάδα από τη ζωντανή μετάδοση της εκδήλωσης στις δύο πλατφόρμες (Facebook και YouTube) παραμένοντας διαθέσιμη προς προβολή στο διηνεκές. Η πρωτότυπη συνδιοργάνωση Δήμου και Σχολής Ευελπίδων προσέδωσε στο γεγονός μια ιδιαίτερη βαρύτητα. Εξ ου και την παρακολούθησαν διά ζώσης εκτός από τον Δήμαρχο Γρηγόρη Κωνσταντέλλο, ο υπουργός Εσωτερικών Μάκης Βορίδης που εκπροσώπησε τον πρωθυπουργό, ο υφυπουργός Εθνικής Άμυνας και Επίτιμος Αρχηγός ΓΕΣ Αλκιβιάδης Στεφανής και ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού Αντιστράτηγος Χαράλαμπος Λαλούσης, εκπροσωπώντας τον Αρχηγό ΓΕΕΘΑ, ενώ μέσω τηλεδιάσκεψης συνδέθηκαν ο Μητροπολίτης Γλυφάδας Ελληνικού, Βούλας Βουλιαγμένης και Βάρης, Αντώνιος και ο πρόεδρος της ΚΕΔΕ Δημήτρης Παπαστεργίου.

Την ημερίδα άνοιξε με μια μεγάλη κοινωνιολογική και ιστορική εισαγωγή ο ομότιμος καθηγητής πολιτικής επιστήμης και πρώην πρύτανης στο Πάντειο, Γιώργος Κοντογιώργης, ο οποίος υποστήριξε μεταξύ άλλων ότι οι Έλληνες της προεπαναστατικής περιόδου δεν ήταν φτωχοί αγρότες που ζητούσαν τη βοήθεια των ξένων για να ελευθερωθούν, αλλά ηγεμόνευαν οικονομικά στις τρεις αυτοκρατορίες της εποχής, αποκτώντας αυτοπεποίθηση από μια πνευματική απογείωση η οποία αμφισβήτησε την απολυταρχία. Ο καθηγητής έκλεισε σχολιάζοντας την άρνηση των ξένων δυνάμεων να συναινέσουν σε ένα κοσμοπολιτικό κράτος, όπως ζητούσαν οι Έλληνες, προτάσσοντας ένα «μη βιώσιμο προτεκτοράτο» όπως είπε στα πρότυπα της φεουδαλικής απολυταρχίας και αντίθετο με τις παραδόσεις της δημοκρατίας.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Διαβάζοντας την Επανάσταση

Η πρώτη ενότητα ομιλιών εστίασε στην προεπαναστατική περίοδο και στο ρόλο της παιδείας κατά την προετοιμασία του ξεσηκωμού στις ελληνικές παροικίες. Η καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας Ελένη Κουρμαντζή εστίασε στη Βιέννη και την πνευματική παράδοση που «γέννησε» τον Ρήγα. Όπως υπογράμμισε, το 1780 ήταν ένα έτος ορόσημο καθώς ο αυστριακός αυτοκράτορας υπέγραψε διατάγματα που καθιέ- ρωσαν την ελευθεροτυπία και την ανεξιθρησκεία, επιτρέποντας να ανθίσει μια πολύ ζωηρή εκδοτική δραστηριότητα που αργότερα ενέπνευσε ένα «διάχυτο επαναστατικό πνεύμα». Στο κλίμα αυτό επωάστηκαν οι συνωμοτικές ιδέες και οργανώσεις μέσα στις οποίες έδρασε και ο Ρήγας Βελεστινλής, πριν τη σύλληψη και την εκτέλεσή του.

Στην άγνωστη ιστορία των προεπαναστατικών βιβλίων και του σημαίνοντα ρόλου που έπαιξε η τυπογραφία στην προετοιμασία της επανάστασης αναφέρθηκε ο αρχιτέκτονας και συλλέκτης βιβλίων Κωνσταντίνος Στάικος. Η έρευνά του έχει αποκαλύψει ότι από το 1499 ως το 1850 έγιναν περίπου 7.000 ελληνικές εκδόσεις στα τυπογραφεία της Βενετίας, που σημαίνει περίπου 8-10 εκατομμύρια βιβλία. «Κανένα άλλο έθνος ή γλώσσα δεν κατόρθωσε να έχει τέτοια παρουσία σε όλο τον ευρωπαϊκό και ανατολικό χώρο στο βιβλίο» είπε ο ομιλητής.

Για το πώς ένα σημαντικό τοπογραφικό τεκμήριο, όπως η «Χάρτα» του Ρήγα μπορεί να γίνει σήμερα πνευματικό κτήμα των πολιτών μίλησε στη δική της παρουσίαση η Βίκυ Γεροντοπούλου, υπεύθυνη της Ωνασείου Βιβλιοθήκης αναφερόμενη στο ψηφιακό μέλλον των ιστορικών εκδόσεων. «Η ψηφιοποίηση έχει στόχο να βγάλει από την αφάνεια εκδόσεις και να μην καταστήσει μια βιβλιοθήκη τόπο ενταφιασμού του πνεύματος», τόνισε χαρακτηριστικά παρουσιάζοντας τα διαδικτυακά και ελεύθερα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχει αναπτύξει η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη.

Το ‘21 σε πρώτο πρόσωπο

Μια επόμενη ενότητα ομιλιών ανέπτυξε τα ίδια τα γεγονότα της επανάστασης μέσα από τα τεκμήρια των πρωταγωνιστών τους. Η Αμαλία Παππά αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους παρουσίασε τις πρώτες επαναστατικές προκηρύξεις, αποσπάσματα από ημερολόγια πλοίων και ημερολόγια φιλελλήνων εθελοντών, κομμάτια από τα απομνημονεύματα αγωνιστών και επιστολές και αιτήσεις απλών ανθρώπων της εποχής, τις βασικές δηλαδή πηγές από όπου αντλούνται οι γνώσεις μας για τα γεγονότα εκείνων των χρόνων.

Η γλωσσολόγος Μαρία Καμηλάκη μίλησε για τη γλώσσα των αγωνιστών που γίνεται «όχημα διατύπωσης των επαναστατικών ιδεών» και τη μεγάλη πρόκληση των ιστορικών να εξαγάγουν ψήγματα προφορικού λόγου από τα επιμελημένα μέσω των γραμματικών γραπτά τεκμήρια. Στην ενδιαφέρουσα αυτή παρουσίαση έγινε λόγος για την ανυπαρξία κοινής γλώσσας κατά την προεπαναστατική περίοδο, το μωσαϊκό διαλέκτων και βέβαια τον πολυγλωσσικό χαρακτήρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας ακόμη και επί των ελληνικών εδαφών.

Η καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης Ειρήνη Σαρίογλου εστίασε στη μορφή του πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ και το μαρτυρικό του θάνατο κατά την έναρξη της επανάστασης. Η ομιλήτρια υποστήριξε ότι ο Γρηγόριος είχε προβλέψει το θάνατό του και επέλεξε τη θυσία, ενώ απέδωσε τον επίσημο αφορισμό των επαναστατών στο «μόνιμο καθεστώς εκφοβισμού και εκβιασμού» από την Υψηλή Πύλη. Τόνισε ακόμη, ότι ο μαρτυρικός αυτός θάνατος, η «αυτοθυσία» όπως την χαρακτήρισε, συνέβαλε και αυτή στην ενεργοποίηση των φιλελληνικών αντανακλαστικών της Ευρώπης που κάποια χρόνια αργότερα έφερε την καθοριστική πολεμική παρέμβαση στο Ναβαρίνο.

Ο Νικόλαος Τόμπρος τέλος, επίκουρος καθηγητής της Σχολής Ευελπίδων μίλησε για τους θεσμούς διοίκησης της ελεύθερης πλέον Ελλάδας κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο ομιλητής χαρακτήρισε το πρώτο πολίτευμα ως «ένα είδος προεδρικής δημοκρατίας με την εξουσία του προέδρου προσωρινά ενισχυμένη λόγω των συνθηκών της εποχής» καθώς και για το μέλημα του Καποδίστρια για περιορισμό του τοπικιστικού πνεύματος που κυριαρχούσε. «Ήθελε να δείξει στον λαό ότι τα συμφέροντά του θα επιτυγχάνονταν μέσω μιας ισχυρής κυβέρνησης και όχι μέσω των προεπαναστατικών φατριών», υποστήριξε ο ομιλητής.

Πολεμώντας για Ελευθερία

Η τρίτη ενότητα ομιλιών φώτισε πλευρές του ίδιου του στρατιωτικού αγώνα. Ο ταξίαρχος και καθηγητής της Σχολής Ευελπίδων, Αναστάσιος Πολύχρονος, μίλησε για την ηρωική προσπάθεια των Σουλιωτών να παραμείνει η περιοχή τους απόρθητη από τον κατακτητή. Ο ομιλητής ανέλυσε όλες τις φάσεις πολιορκίας του, ενώ αναφέρθηκε εκτενώς και στην προσφορά του συγκεκριμένου παραδείγματος στην πολεμική τέχνη, λόγω των πρωτότυπων για την εποχή τακτικών των Σουλιωτών, όπως η προτίμηση για μάχη τις νύχτες. «Το Σούλιο έστειλε το μήνυμα ότι ο Τούρκος δεν είναι ανίκητος και ότι πάντα υπάρχει τρόπος να αντισταθείς και να νικήσεις», κατέληξε ο καθηγητής.

Ο Ανδρέας Καστάνης εν συνεχεία, μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού της Σχολής, εξειδίκευσε στην οργάνωση και την τακτική των άτακτων στρατευμάτων που υπήρξαν και ο κύριος κορμός των αγωνιστών. «Οι αγροτοποιμένες ήταν το θεμέλιο σύστασης του άτακτου στρατεύματος, με οπλισμό όπως μαχαίρια σε κοντάρια, ρόπαλα και σφεντόνες» όπως περιέγραψε. Ο ομιλητής σημείωσε την πορεία από τα μικρά μπουλούκια με επικεφαλής έναν καπετάνιο που χαρακτηρίζονταν από έλλειψη πειθαρχίας ο Καποδίστριας οργάνωσε έναν τακτικό στρατό με στόχο την υπακοή σε μια απρόσωπη ιεραρχία που θα μισθοδοτείται από το κράτος.

Ο Νικόλαος Κανελλόπουλος, επίσης μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού της Σχολής, εστίασε στη δράση του τακτικού στρατού υπό τον Φαβιέρο στις επιχειρήσεις της Αττικής και τη δύσκολη συνεργασία του με τα άτακτα στρατεύματα του Καραϊσκάκη. Ο καθηγητής αναλύοντας τις ρίζες του ανταγωνισμού των δύο σωμάτων εκτίμησε ότι «βασικό σημείο τριβής ήταν η διανομή των εφοδίων», μιλώντας για «αγεφύρωτο χάσμα» και για «μεγάλο σφάλμα της ελληνικής διοίκησης που δεν καθόρισε την ιεραρχία.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα και αφώτιστη πτυχή ανέλυσε συνταγματάρχης ε.α. Βασίλειος Νικόλτσιος, τα όπλα του αγώνα. Παρουσίασε από την προσωπική του συλλογή εκτός από καριοφύλλια, σπάθες, γιαταγάνια, μικρά τσεκούρια, κεφαλοθραύστες και άλλα εξαρτήματα που δείχνουν ότι μεγάλο μέρος του αγώνα διεξήχθη με τον αρχέγονο τρόπο της μάχης σώμα με σώμα.

Το διεθνές περιβάλλον

Η τελευταία ενότητα παρουσιάσεων της ημερίδας πραγματεύτηκε το διεθνές πολιτικό και ιδεολογικό περιβάλλον της εποχής. Ο εκπαιδευτής της Σχολής Ευελπίδων Δημήτριος Μάλεσης μίλησε για το διπλωματικό περιβάλλον της εποχής, «μια εξαιρετικά αρνητική συγκυρία για οποιαδήποτε επανάσταση», όπως είπε. Παρατήρησε ότι «με τις νίκες της επανάστασης η διεθνής διπλωματία παρέμενε παγερά αδιάφορη, σε αντίθεση με τις εμφύλιες έριδες και τον κίνδυνο της επανάστασης που την παρακίνησαν να επέμβει θετικά».

Το βήμα κατέλαβε ακολούθως ο Κωνσταντίνος Βελέντζας, ιδρυτής του πρόσφατα ιδρυθέντος Μουσείου Φιλελληνισμού, που στην ανακοίνωσή του αναζήτησε τα στοιχεία της διεθνούς ακτινοβολίας του ελληνισμού που συγκέντρωσαν τη συμπάθεια και την αρωγή της Ευρώπης. Οι ακροατές παρακολούθησαν πώς η ανακάλυψη της αρχαιότητας από την Αναγέννηση, ο νεοκλασικισμός και οι πρώτες μυστικές εταιρείες οδήγησαν στην αφοσίωση του Λόρδου Βύρωνα στον ελληνικό αγώνα. Κατά τον ομιλητή, το φιλελληνικό κίνημα εκτός οδήγησε και σε δύο ευρύτερες ευεργετικές επιδράσεις: «Ήταν καταλύτης για το κίνημα υπέρ της κατάργησης της δουλείας και συνέβαλε στη χειραφέτηση των γυναικών».

Στο κλείσιμο της ημερίδας ο Τάκης Μαυρωτάς μίλησε για την κεντρικότητα της γυναικείας μορφής στις αναπαραστάσεις της ελληνικής επανάστασης, με αφορμή τη συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη που εκτίθεται στο Ίδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη με εικαστικά έργα εμπνευσμένα από τη γυναικεία παρουσία στην επανάσταση και τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Ο ομιλητής διέτρεξε χαρακτηριστικά έργα και μεγάλους ζωγράφους παρουσιάζοντας την πορεία από μνημειακές τραγικές γυναικείες μορφές που συνέγειραν το ευρωπαϊκό κοινό ως τις μετεπαναστατικές αναπαραστάσεις των Ελληνίδων, ανέμελων και γεμάτων χάρη στο κλίμα του ανατολισμού.