Οι δημοσιογράφοι εξομολογούνται μεταξύ τους ότι συχνά στα ΜΜΕ φλυαρούν για πράγματα που γνωρίζουν ελάχιστα και αποσιωπούν πράγματα που γνωρίζουν πολύ καλά. Η μυθοπλασία ίσως να δίνει διέξοδο σε αυτό το αίσθημα αυτολογοκρισίας που καταλαμβάνει πολλούς ανθρώπους των μέσων ενημέρωσης, ώστε να εξωτερικεύσουν απόρρητες πληροφορίες, off the record επαφές και συζητήσεις ή τη βαθύτερη εικόνα που σχηματίζει ο δημοσιογράφος από την τριβή του με ένα σημαντικό θέμα.
Την αίσθηση λοιπόν ότι το αστυνομικό μυθιστόρημα Επιχείρηση «Νόστος» του ερευνητή δημοσιογράφου Νικόλα Ζηργάνου που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος, δεν αποτελεί παρά μεταμορφωμένο υλικό που δεν χώρεσε για διάφορους λόγους στα μεγάλα του αποκαλυπτικά ρεπορτάζ για τα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, αφήνει η ανάγνωση του βιβλίου – απνευστί για όποιον μπει στο κλίμα της συναρπαστικής πλοκής.
Άλλωστε τα παιχνίδια του μύθου με την πραγματικότητα δεν εξαντλούνται στο κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος, τον επαναπατρισμό δηλαδή αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στο διεθνές εμπόριο αρχαιοκαπηλίας, κάτι που όπως διαβάζουμε στο βιογραφικό του συγγραφέα πέτυχε στην πράξη ως αποτέλεσμα της δημοσιογραφικής του έρευνας.
Ένα από τα δύο κεντρικά πρόσωπα της ιστορίας που συμμετέχουν στην αποκάλυψη του εγκλήματος, είναι ο μοναχικός δημοσιογράφος Αλέξης Καρράς (που τον σχηματοποιούμε ως alter ego του συγγραφέα) ο οποίος εργάζεται για την υπό κατάρρευση εφημερίδα Ελευθερία. Η εφημερίδα αυτή συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά που γνωρίζουμε ότι στην πραγματικότητα σημάδεψαν την εκδοτική πορεία της Ελευθεροτυπίας, στην οποία εργάστηκε ο Νικόλας Ζηργάνος.
Επίσης, μια ενδιαφέρουσα ως προς την επικαιρότητά της αναφορά του βιβλίου αφορά στους αστυνομικούς που υπηρετούν στα «τηλέφωνα», όπως μαθαίνουμε ότι αποκαλείται η υπηρεσία νόμιμων συνακροάσεων της ΕΥΠ. Περιγράφεται ένας εισαγγελέας που υπογράφει «χωρίς ερωτήσεις» αιτήματα να τεθούν σε παρακολούθηση ακόμη και αστυνομικοί, από ένα «παραμάγαζο» επίορκων αξιωματικών που θέλει να ελέγχει τους μηχανισμούς. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για προφητική ή εσκεμμένη αναφορά στο σκάνδαλο των υποκλοπών, καθώς το βιβλίο εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 2023.
Θα ήταν όμως άδικο για ένα καλογραμμένο και ισορροπημένο μυθιστόρημα να διαβαστεί με το αυτοβιογραφικό φίλτρο που μας δένει στην πεζή πραγματικότητα, αντί να μας ταξιδέψει νοητικά. Οι ήρωες στο Επιχείρηση «νόστος» μοιάζουν βγαλμένοι από τα κλασικά hard boiled αστυνομικά μυθιστορήματα, αντισυμβατικοί, μονόχνωτοι, αδιάφοροι στη βία και γεμάτοι ιδιοτροπίες.
Επιλογή του συγγραφέα είναι να μην ξεχωρίσει τον ήρωα ή έστω αντιήρωα της ιστορίας που θα οδηγήσει στην λύση σύμφωνα με τα πρότυπα του λογοτεχνικού είδους, αλλά να μοιράσει το παιχνίδι σε δύο κεντρικές ανδρικές φιγούρες, εστιάζοντας σε μια σχέση αστυνομικού και ρεπόρτερ οι οποίοι δρουν πότε αυτόνομα και πότε σε συνεννόηση.
Μια αμφίθυμη στάση κρατά το βιβλίο έναντι της Ελληνικής Αστυνομίας. Πέρα από τη διάκριση «καλών» και «κακών» στην ιστορία (περισσότεροι είναι οι καλοί) αποκαλούνται ευθέως όλοι «μπάτσοι» και η διεισδυτική ματιά στα ενδότερα των γραφείων τους αποκαλύπτει μια βαθιά ψυχο-κοινωνιολογική μελέτη της υπηρεσίας από μεριάς του αφηγητή. Δεν υπάρχει ίσως πιο καθαρή εικόνα από τον τοίχο του γραφείου του αστυνόμου Γεωργίου, του θετικού κατά τα άλλα ήρωα που μας οδηγεί στη λύση: Δίπλα από την εικόνα της Παναγίας και του Αγίου Αρτεμίου, υπάρχει μια φωτογραφία του Μπιλ Κλίντον τον οποίο ο Γεωργίου θαυμάζει «λόγω της Μόνικα»…
Η προβληματική σχέση των δύο ηρώων με το άλλο φύλο τους ενώνει, μαζί με το πάθος τους για τη δουλειά, βγάζοντας από το βιβλίο -πλην πολύ μικρών σημείων- το ερωτικό στοιχείο που συχνά συνοδεύει τους χαρακτήρες των ντεντέκτιβ στόρι. Ενδιαφέρουσες είναι οι λιτές περιγραφές από μπαρ και εστιατόρια σε πολλές πόλεις, χώροι που προτιμούν οι χαρακτήρες του Ζηργάνου να συγκεντρώνονται στη δουλειά, να συνωμοτούν ή να χαλαρώνουν. Δεν λείπει και μια ταβέρνα στα Βλάχικα της Βάρης. Ωστόσο αξιοσημείωτο είναι το στιλ γραφής που χαρακτηρίζεται περισσότερο ως δωρικό και τηλεγραφικό, χωρίς πληθωρικές βερμπαλιστικές περιγραφές, μένοντας στην ουσία, μια επιλογή που επιταχύνει πολύ την πλοκή και την ανάγνωση.
Φυσικά, πρωταγωνιστής στην Επιχείρηση «Νόστος» είναι η υπόθεση αρχαιοκαπηλία. Η φιλαργυρία τυχαίων αμόρφωτων ανθρώπων οι οποίοι ανακαλύπτουν αρχαιότητες, που συναντά την απληστία ενός εγκληματικού κυκλώματος μεσαζόντων. Μια μηχανή κουρδισμένη από τη μεγάλη διεθνή αγορά έργων τέχνης την οποία τροφοδοτούν εκπρόσωποι της κατ’ όνομα «καλής κοινωνίας».
Η αλυσίδα αυτή που διαπράττει εγκλήματα κατά της πολιτιστικής κληρονομιάς, η υποκρισία των πολιτικών ελίτ που διαπλέκονται με τους κροίσους συλλέκτες και ο καιροσκοπισμός του Τύπου, μαζί με σκέψεις για την πραγματική του επίδραση, είναι η κεντρική θεματολογία που αποκαλύπτει τη βαθιά γνώση του συγγραφέα αλλά και τη διάθεσή του να την μοιραστεί με ένα ευρύ κοινό.